Chociaż Chiny otworzyły się na świat już kilkadziesiąt lat temu, głównie dzięki reformom Denga Xiaopinga, to wciąż stanowią dla nas wielki znak zapytania. Informacje serwowane nam przez media dotyczą przeważnie sytuacji ekonomicznej Państwa Środka, czemu zresztą nie ma co się dziwić – jego udział w światowej gospodarce, pomimo aktualnych trudności, jest i nadal zapewne będzie ogromny. Nie można jednak zapominać, że siła współczesnych Chin to nie tylko ekonomia, ale również czynniki społeczno-polityczne, wśród których należy wymienić nacjonalizm. Jest on ideologią warunkującą politykę prowadzoną przez Komunistyczną Partię Chin i w olbrzymim stopniu gwarantem uniknięcia niepokojów społecznych. Jak zauważył Thomas J. Christensen, odkąd Komunistyczna Partia Chin przestała być komunistyczna, musi być jeszcze bardziej chińska. Lukę w polskich naukach politycznych dotyczącą tej problematyki postanowiła wypełnić dr Joanna Wardęga, autorka książki „Chiński nacjonalizm”, która została opublikowana w 2013 roku przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. „Chiński nacjonalizm” stanowi pozycję obowiązkowa dla każdego, kto interesuje się problematyką wschodnioazjatycką, a przede wszystkim pragnie zrozumieć Państwo Środka i zgłębić jego „duszę”.
Na wstępnie należy zaznaczyć, że Wardęga zauważa wieloznaczność terminu nacjonalizm. Nie podchodzi do niego jako ideologii nacechowanej pejoratywnie, rozumianej jako szowinizm czy pewne wypaczenie postawy patriotycznej. Na nacjonalizm spogląda raczej jako na szeroki ruch społeczny, którego pryncypia dotyczą przede wszystkim odbudowy lub zachowania tożsamości narodowej. Politolodzy specjalizujący się w analizie doktryn politycznych mogą być nieco zawiedzeni, gdyż autorka niezbyt wiele miejsca poświęca filozofii politycznej ruchów nacjonalistycznych funkcjonujących w Chinach na przestrzeni lat. Należy jednak pamiętać, że nacjonalizmy, również chiński, stanowią niezwykle obszerną problematykę, której wszystkich aspektów nie można ująć w jednej monografii. Zakres tematyczny poruszany w tej pozycji można podzielić na kilka następujących okresów: epokę szowinizmu kulturowego, upadku cesarstwa i narodzin chińskiego nacjonalizmu oraz współczesny chiński nacjonalizm. W każdym z nich Wardęga skupia się na analizie pewnych elementów świadczących o procesie krystalizowania się świadomości narodowej lub też postaw będących dowodem na funkcjonowanie Chińczyków jako wspólnoty narodowej.
Uwagę osoby interesującej się nacjonalizmem w szczególności przykuwają dwie kwestie poruszone przez Wardęgę. Pierwsza z nich dotyczy narodzin chińskiego nacjonalizmu na początku XX wieku, ponieważ umożliwia on dostrzeżenie wielu podobieństw pomiędzy chińskim a polskim nacjonalizmem. Podobieństwa te oczywiście w dużej mierze wynikają z faktu, że chiński nacjonalizm jest również ideologią narodu, który stał się obiektem agresji zachodnich mocarstw. To nacjonalizm wspólnoty walczącej o własną godność i podmiotowość. Jednak wiele analogii możemy zauważyć także na gruncie idei – korzenie chińskiego nacjonalizmu również mają podłoże socjalistyczne i demokratyczne. Co ciekawe, pewną zbieżność poglądów możemy dostrzec w myśli Sun Jat-sena, „ojca narodu” i głównego ideologia chińskiego nacjonalizmu, oraz Romana Dmowskiego. Apologeci idei zawartych w „Myślach nowoczesnego Polaka” na pewno zauważą, że ich autor nie był jedynym, który głosił potrzebę modernizacji życia społeczno-politycznej narodu. Obydwaj myśliciele stawiali za wzór Japonię. Sun Jat-sen przede wszystkim jako państwo azjatyckie potrafiące wykorzystać zdobycze Zachodu i unowocześnić własne instytucje przy jednoczesnym pielęgnowaniu tradycji narodowych i dbałości o własną tożsamość. Szkoda, o czym wspomniałem wcześniej, że autorka tak niewiele miejsca poświęca ugrupowaniom stricte nacjonalistycznym, takim jak Błękitne Koszule czy Ruch Nowego Życia, stanowiącym próbę przeszczepienia idei faszystowskich na grunt chiński.
Problematyką godną szczególnej uwagi jest także manifestowanie postaw nacjonalistycznych przez współczesnych Chińczyków. Wydawać by się mogło to czymś banalnym, ale w rzeczywistości stanowi fenomen niezwykle ciekawy, któremu słusznie autorka poświęca wiele miejsca. Jest on analizowany w dwojaki sposób: jako nacjonalizm oddolny, wyrażany przez chińskie społeczeństwo, ale także jako nacjonalizm odgórny, czyli nacjonalizm Komunistycznej Partii Chin, pełniącej współcześnie obrońcę chińskiej dumy na arenie międzynarodowej. Chińczyków, mających w pamięci stulecie upokorzeń, można zdecydowanie określić jako naród przesiąknięty nacjonalizmem. Są oni świadomi wartości własnej tradycji, dlatego nie godzą się na jakiekolwiek próby i prowokacje, które mają na celu jej dyskredytację. Tak było po zbombardowaniu przez Amerykanów ambasady chińskiej w Belgradzie 7 maja 1999 roku, kiedy to diaspora chińska w wielu krajach zdecydowała się wyjść na ulice, swoje niezadowolenie wyrażając obrzucaniem puszkami coca-coli ambasad USA. Niezwykle istotnym narzędziem w rękach współczesnych nacjonalistów stał się Internet. Chińscy nacjonaliści potrafili ten obszar lepiej zagospodarować od swoich europejskich odpowiedników. Honkerzy (w ten sposób określa się nacjonalistycznych hakerów w Państwie Środka) tworzą bardzo liczne i doskonale zorganizowane grupy, które pełnią funkcję obrońców chińskości. Ich aktywność stanowi odpowiedź na wrogie w stosunku do Chin akcenty w polityce prowadzonej przez inne państwa – tak było np. w 1998 roku, kiedy honkerzy zaatakowali indonezyjskie strony rządowe, co stanowiło odpowiedź na antychińskie zamieszki w Dżakarcie.
Skupiłem się na przedstawieniu wyłącznie kilku problemów poruszonych w „Chińskim nacjonalizmie”. Jako zachętę do zapoznania się z tą pozycją mogę dodać, że coś dla siebie znajdą w niej zarówno osoby zainteresowane chińską wojną domową, maoizmem, ale również nacjonalistyczną cenzurą we współczesnych Chinach czy chińską kinematografią. Jednym słowem – wszyscy ci, którzy chcą poznać Chińczyków i dowiedzieć się czegoś o uwarunkowaniach polityki prowadzonej przez KPCh. Książka Wardęgi jest na pewno godna polecania, tym bardziej że stanowi pierwszą polską monografię naukową podejmująca problematykę chińskiej ideologii narodowej.
Konrad Majka
Joanna Wardęga, „Chiński nacjonalizm. Rekonstruowanie narodu w Chińskiej Republice Ludowe”, Kraków 2014, ss. 422.
Artykuł ukazał się w nr 15. „Polityki Narodowej” (wiosna 2016 r.).
